Obilježavanje teritorije: Zašto ruski spomenici dominiraju Višegradom

Russian-memorial-in-military-cemetary-Visegrad.2

Važan članak Megan McCullough o korištenju spomenika za negiranje genocida i utjerivanje straha preživjelima od genocida.

Spomen-obilježja palim ruskim dobrovoljcima, u bosanskohercegovačkom gradu Višegrad, u kojem živi većinsko srpsko stanovništvo, daleko nadmašuju broj spomenika koji obilježavaju sjećanje na civile bošnjačke nacionalnosti koji su tokom rata 1990-ih godina bili masakrirani, dok Rusija nastoji da iskoristi bosanske Srbe za ciljeve svoje vanjske politike.

Smješten u bh. entitetu Republika Srpska (RS), Višegrad je mjesto koje je tokom rata 1990-ih svjedočilo mnogim masovnim zločinima, ali ne postoji nijedan javni znak koji bi ukazao na žrtve nesrpske nacionalnosti.

Nasuprot tome, na svakom gradskom trgu i pravoslavnom groblju u RS-u postoje spomenici palim „herojima“ bosanskim Srbima, a brojni su i privatni spomenici srpskim vojnicima. Ova spomen-obilježja često se podižu upravo na mjestima gde su stradali ljudi nesrpske nacionalnosti.

Geografski, Višegrad leži na ušću rijeka Drina i Rzav u istočnoj Bosni, ali ideološki se nalazi na konvergenciji podijeljenog političkog sjećanja BiH i njene borbe oko memoralizacije. Riječ je o borbi u kojoj bosanski Srbi ovdje pobjeđuju, jer se za Višegrad može reći da predstavlja epicentar negiranja genocida i historijskog brisanja u BiH.

Opština Višegrad je 1991. godine imala 21.000 stanovnika, od kojih su se 63 odsto izjašnjavali kao bosanski muslimani (Bošnjaci). Zatim su u proleće 1992. Milan Lukić i njegovi „Bijeli orlovi“, samozvana četnička paravojna grupa, došli u grad.

Osuđen na šest doživotnih zatvorskih kazni od strane Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) zbog ubistva, istrebljenja, okrutnosti, progona i nehumana djela, Lukićevi brojni zločini u Višegradu uključuju masakr nad hiljadama lokalnih ljudi nesrpske nacionalnosti na mostu na Drini, ubistvo žena i djece koji su živi spaljeni u sada ozloglašenoj Pionirskoj ulici i Bikavcu, te silovanje i ubistvo stotina žena u hotelu Vilina Vlas.

Ipak, ne postoji ni jedno javno obiležje kojim bi se označilo sjećanje na te događaje i na više od 3.000 bošnjačkih civila koji su ubijeni u Višegradu od 1992. do 1995. godine.

Ali grad ima ruske spomenike – konkretne oznake moskovske regionalne vanjskopolitičke taktike destabilizacije.

Prisustvo ovih ruskih spomenika u prostoru lišenom priznanja ratnih zločina počinjenih nad ljudima nesrpske nacionalnosti, čini Rusiju, u kontekstu debate o obilježavanju i negiranju sjećanja u RS-u, aktivnim učesnikom historijskog revizionizma i poricanja genocida.

Ruska vanjska politika meke moći na Zapadnom Balkanu dugo je nastojala da iskoristi političke podjele vođene nacionalizmom za vlastite diplomatske ciljeve. U BiH, glavna taktika Rusije bila je da legitimiše i manipuliše rasprostranjenim osjećajima vjerskog nacionalizma i viktimizacije u RS-u, kako bi se uspješno stvorila država klijent uz minimalna direktna finansijska i politička ulaganja.

To je postigla prvenstveno korištenjem koncepta ‘Ruski mir’ (Ruski svijet), ideologije izgrađene na spoju etno-nacionalizma, religije i politike koja je usko povezana s nacionalističkom mitologijom Velike Srbije i separatističkim pokretom RS-a za odvajanje od BiH.

Čak je i 2020. godine iskovana fraza „Srpski svijet“ kao direktna referenca i odgovor na rusku taktiku vanjske politike meke moći i kao sredstvo za isticanje ideoloških sličnosti između ruskih i srpskih pogleda na svijet.

Kao takvo, podizanje ruskih spomenika širom RS-a, od kojih brojni s pravoslavnom vjerskom ikonografijom, služi učvršćivanju ovog rusko-srpskog intergrupnog identiteta. Istovremeno, njihovo postavljanje na strateška mjesta označava dominantnu poziciju Rusije u ovom regionu.

Oni su također i fizička manifestacija ruske politike quid-pro-quo diplomatije prema RS-u, u okviru koje Rusija aktivno podržava kampanju historijskog brisanja i revizionizma RS-a (uključujući i veličanje ratnih zločinaca) u zamjenu za njenu podršku ciljevima ruske vanjske politike.

Ovo je možda najbolje istaknuto ruskim vetom iz 2015. na rezoluciju Vijeća sigurnosti UN-a za osudu masakara u Srebrenici kao genocid. Zbog veta je tadašnjem ambasadoru Rusije u UN-u Vitaliju Čurkinu otkriveno spomen-obilježje u Istočnom Sarajevu na kojem piše, „Hvala za rusko ‘ne’”.

Mjesto obilježeno ruskim pravoslavnim krstom

Russian-Orthodox-Cross
Spomen-krst na brdu Grad iznad Višegrada. Foto: Megan McCullough.

 

Ako bosanski Srbi koriste spomenike da pokažu političku i kulturnu dominaciju „označavanjem svoje teritorije“, onda 5,5-metarski ruski pravoslavni krst koji se uzdiže nad višegradskim pejzažom prenosi snažnu poruku o hijerarhijskom odnosu između RS-a i Ruske Federacije.

Postavljen na brdu Grad, mjestu na kojem je Višegrad rođen, sa svojom čeličnom konstrukcijom koja blista na suncu, ovaj spomen-krst se nadvija nad gradom i dolinom rijeke Drine-mjesta koje se naziva najvećom masovnom grobnicom u BiH.

Podignut 2017. na Dan ruskih dobrovoljaca koji se obilježava u RS-u, natpis na čeličnom spomeniku od 400 kilograma kaže „Poginulim ruskim dobrovoljcima i borcima VRS“ – trojica njih, prema listi s imenima.

Osvjećenje spomenika organizovali su opština Višegrad i Boračka organizacija RS-a, koju je Institut za vanjskopolitička istraživanja okarakterisao kao ključnu nevladinu organizaciju iz RS-a u ruskoj implementaciji njenog projekta „Ruski mir“. Organizacija služi kao baza iz koje se za vojnu i političku obuku regrutira srpska omladina, a od 2015. godine djeluje kao zvanična podružnica ruske boračke organizacije „Nasljednici pobjede“.

Bosanskohercegovačke žrtve rata osudile su podizanje spomenika kao veličanje genocida i simbol kontinuirane agresije prema nesrpskom stanovništvu, te kritikovale Rusku Federaciju zbog saučesništva. Udruženje žrtava i svjedoka genocida i Pokret majki enklava Srebrenica i Žepa objavili su zajedničko saopštenje povodom podizanja spomen-krsta.

„Svi oni koji su zajedno sa VRS bili na istoj strani nose etiketu počinioca genocida u Bosni i Hercegovini. Ova ceremonija nagradila je zločin i dobrovoljce koji su ubijali nevine žrtve u Višegradu”, stajalo je i njihovom saopštenju.

Među žrtvama su i oni koji su ubijeni na historijskom mostu Mehmed paše Sokolovića, koji se nalazi direktno ispod mjesta novog položaja dominacije Rusije nad tom teritorijom.

Prema svjedočenjima u MKSJ-u, tokom ljeta 1992. godine, paravojna grupa „Bijeli orlovi“ svakodnevno je vršila masovna pogubljenja lokalnih Bošnjaka na Mostu na Drini, bacajući njihova tijela u rijeku, koja je „bila zapjenjena od krvi”.

Posmrtni ostaci su počeli izlaziti na površinu još 1992. godine, a istraga Međunarodne komisije za nestala lica 2010. godine otkrila je još 73 skeleta u koritu rijeke. Procjenjuje se da se posmrtni ostaci blizu 1.000 žrtava za kojima se još uvijek traga nalaze u plavo-zelenim vodama rijeke.

Iako je most 2007. uvršten na popisu UNESCO-a, na ploči koja se nalazi na mostu masakri se ne pominju.

Putokaz za ekstremističke hodočasnike

St.-Lazar-Church-Visegrad
Crkva Svetog Lazara u Višegradu, podignuta na mjestu ratnog zatočeničkog objekta. Foto: Megan McCullough.

 

Tokom protekle decenije, Rusija je uspješno izgradila i finansirala mrežu krajnje desnih, ultranacionalističkih grupa na Zapadnom Balkanu koje su spremne da izvrše tajne političke operacije u ime Kremlja.

Ovaj cilj je postigla manipulacijom antizapadnog raspoloženja i razvojem svojih veza sa Srpskom pravoslavnom crkvom, boračkim organizacijama i radikalnim nacionalističkim grupama, od kojih mnoge imaju direktne veze sa onima koji su odgovorni za zločine tokom rata. Jedna od tih grupa je Ravnogorski pokret Višegrad.

Od podržavanja pokušaja političkih pučeva do vođenja paravojnih objekata za obuku, za Rusiju se može reći da na Balkanu vodi kvazi vanjsku politiku u sjeni, a bajkerska grupa „Noćni vukovi“, koju imaju podršku Kremlja, djeluje kao de facto kulturni ataše.

Sankcionisani od strane SAD zbog „otmice, napada i bliskih veza sa ruskim bezbjednosnim službama”, „Noćni vukovi“, čija je samoopisana misija „odbrana ruskog svijeta”, dobili su od ruske vlade 2018. godine grant od 41.000 dolara za „hodočašće“ na Zapadnom Balkanu u pravcu isticanja „zajedničke pravoslavne vjere Rusije i regiona“.

Stoga, osim što funkcionišu kao simboli jedinstva između Rusa i Srba, ruske dominacije i legitimnosti narativa bosanskih Srba o ratu, oni služe i kao ‘putokaz’ ekstremističkim ‘hodočasnicima’.

Jedna takva oznaka je ikona Port Arturske Bogorodice koja se nalazi u novoizgrađenoj crkvi u Andrićgradu u Višegradu. Srpski narodni Diznilend, Andrićgrad, sagrađen je kao turistička atrakcija 2014. godine od strane filmskog režisera Emira Kusturice u znak sjećanja na jugoslovenskog pisca Ive Andrića, dobitnika Nobelove nagrade.

Smještena na brijegu poluostrva između Drine i Rzave, crkva Svetog Lazara, izgrađena je na mjestu sportskog objekta koji je tokom rata korišten kao zatočenički centar. Tu su civili bošnjačke nacionalnosti, slično onima koji su bili zatočeni u obližnjoj „Uzamnici“, držani u brutalnim i nehumanim uslovima, često tučeni, silovani i mučeni.

Natpis na ikoni kaže da su ikonu 2013. godine donirali „jednostavni ljudi Rusije“ u znak sjećanja na „ruske dobrovoljce koji su poginuli braneći pravoslavne ljude na Balkanu“.

Ikona je simbol vjerske solidarnosti u pravcu jačanja odnosa između Rusa i bosanskih Srba, a dodatno joj je dato na značaju time što je postavljena na počasno mjesto u crkvi izgrađenoj kako bi se obilježila, a time i održala u životu, viktimizacija Srba od strane Osmanlija tokom Kosovske bitke 1389. godine, dok se istovremeno opravdava i briše viktimizacija Bošnjaka od strane bosanskih Srba.

Još jedno spomen-obilježje nalazi se na vojničkom groblju ispred Sabornog hrama rođenja Presvete Bogorodice, podignuto 2011. godine u znak sjećanja na ruske borce koji su poginuli tokom rata u BiH.

Na podnožju spomen-obilježja, odnosno visokog obeliska u koji je uklesan srpski tetragram, odnosno krst ‘ognjilo’, prvo na ruskom, a potom i na srpskom jeziku piše: „U znak sećanja na pravoslavnu braću Ruske dobrovoljce postradale za Republiku Srpsku u Odbranbeno-otadžbinskom ratu 1992-1995. godine”, te su navedena imena i godine rođenja i pogibje 34 vojnika.

Sama crkva na glavnom ulazu dočekuje posetioce sa informacijama o njenoj historiji na tri jezika: srpskom, engleskom i ruskom, što signalizira popularnost crkve kao mjesta hodočašća ruskih verskih, nacionalističkih i vojnih grupa.

Centralno postavljeno spomen-obilježje palim ruskim borcima samo dodatno naglašava brisanje drugih narativa. Jer, dok je spomen-obilježje ruskim borcima istaknuto u samom centru grada, bošnjačke žrtve ratnih zločina u Višegradu nalaze se na malo privatno groblje na periferiji grada.

Na muslimanskom groblju Stražište 2012. godine podignut je spomenik u znak sjećanja na „žrtve genocida u Višegradu“. Vlasti RS-a donijele su odluku da spomenik ne može sadržavati riječ ‘genocid’, te su 2014. godine oskrnavile groblje tako što su sa spomen obilježja izbrisale ‘uvredljivu’ riječ.

Lokalne vlasti su prije zore poslale specijalce na ovom groblju kako bi spriječili eventualne proteste. Cilj im je bio da fizički izbrišu sjećanje na višegradske masakre. Od tada porodice bošnjačkih žrtava crvenim karminom i trajnim markerima ponovo upisuju riječ ‘genocid’ na ovom spomen-obilježju.

Odavanje počasti četnicima

Cross-Inscription
Natpis na spomen-krstu iznad Višegrada: „Poginulim ruskim dobrovoljcima i borcima VRS”. Foto: Megan McCullough.

 

Najočiglednije obilježje ruske podrške krajnje desnim nacionalističkim grupama nalazi se 22 kilometra jugoistočno od Višegrada, na ulazu u manastir Svetog Nikolaja u Dobrunskoj rijeci, odnosno mjesto poznato pripadnicima ravnogorskog četničkog pokreta kao Draževina.

Izgrađeno u znak sjećanja na generala Dragoljuba Dražu Mihailovića, vođu srpske rojalističke i nacionalističke gerilske jedinice iz Drugog svjetskog rata poznate kao četnici, Draževina je postala mjesto hodočašća srpskih nacionalista i sjedište istoimene desničarske grupe.

Međutim, nisu samo Srbi ti koji odaju počast Mihailoviću i njegovoj viziji „Velike Srbije“.

Kako svjedoči drveni ruski pravoslavni krst postavljen u blizini ulaza u kompleks, ruske nacionalističke grupe poput „Noćnih vukova“ ne samo da posjećuju četnički kompleks, već su im dale i simbol svoje podrške, označavajući četnički pokret kao „jednog od nas“ dok istovremeno „označavaju i svoju teritoriju“.

Sud Bosne i Hercegovine osudio je 2022. godine trojicu pripadnika Ravnogorskog pokreta za „izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje, razdora i netrpeljivosti” na skupu u Višegradu 2019. godine kada su se pripadnici pokreta okupili na centralnom gradskom trgu samo korak od mosta na Drini i pjevali „Biće opet pakao i krvava Drina, evo idu četnici sa srpskih planina“.

Aktivno, iako prikriveno, podržavajući četnike, Rusija ometa postkonfliktnu reintegraciju i ozdravljenje u BiH promovišući etničke tenzije i ulivajući strah u gradu koji je doživio neke od najgorih zločina i kršenja ljudskih prava u 20. vijeku – sve u ime ostvarenja svojih vanjskopolitičkih ciljeva.

Zbog toga je vanjskopolitički pristup Rusije prema RS-u toliko problematičan. Podizanjem spomenika palim ruskim vojnicima u ratu u BiH, Rusija se uključuje u čin selektivnog historijskog pamćenja.

Megan McCullough je istraživačica Bosansko-američkog instituta za genocid i obrazovanje i razvojna saradnica u Carnegie Endowment for International Peace. Magistrirala je međunarodnu politiku i razvoj sa specijalizacijom rješavanje konflikata na Middlebury institutu za međunarodne studije u Montereyu.

Za detaljnije informacije o mjestima masovnih grobnica u Bosni i Hercegovini, na Kosovu i u Srbiji pogledajte BIRN-ovu bazu podataka, Bitter Land.

Napomena: Ovaj tekst je izmijenjen 16. februara 2022. kako bi se pojasnilo da je Vitalij Čurkin bio ruski ambasador u UN-u.

(https://balkaninsight.com/)